Ҡондоҙҙар уйыны

Ҡондоҙҙо белмәгән кеше юҡтыр, әммә уның менән яҡындан осрашҡандар аҙҙыр. Кимереүселәр араһында ла был йән эйәләре үҙҙәренең йылғырлығы һәм үтә һиҙгер булыуы менән дан тота.
Көньяҡ Урал ҡурсаулығы биләмәһендә һуңғы йылдарҙа ҡондоҙҙарҙың бер ни тиклем артыуы күҙәтелә. Быны ғилми тикшеренеүҙәр дәлил­ләй. Уларҙың быуаларын бигерәк тә Телмәй, Оло Инйәр, кесе Инйәр һәм Рәүәт йылға­ларында йыш осратырға мөмкин.

Ер йөҙөндә Канада һәм Европа ҡондоҙ­ҙарының барлығы билдәле. Белеүебеҙсә, үткән XX быуат урталарына тиклем был йәнлектең тиреһе Америкала һәм Европа илдәрендә дан ала. Рәсәй империяһында ла ҡондоҙ тиреһенән тегелгән кейемде айырыуса байҙар яратып кейгән. Күпләп аулағанға күрә, улар үтә аҙайған. Һуңынан йәнлекте Ҡыҙыл китапҡа индерергә мәжбүр булғандар.
Осло тырнаҡтары һәм тештәре ярҙамында диаметры 15 сантиметр булған ағасты ҡондоҙ бер сәғәттә кимереп йыға ала, ә йылына оло ҡондоҙ яҡынса 200 ағасты ауҙара. Халыҡ араһында “Ҡондоҙҙо үлтерһәң, ағасты ҡот­ҡарырһың” тигән әйтем күптән йәшәй. Шулай ҙа башҡа йәнлектәр менән бер рәттән ҡондоҙ ҙа ҡәтғи һаҡланырға тейеш. Браконьерҙарға ҡарата яза ҡаралған.
Ҡондоҙҙар – талантлы инженерҙар. Быуала төҙөгән ҡоролмаларҙың диаметры 10-15 метр булһа, бейеклеге бер-ике метрға етеүе мөмкин. Тағы ла шуны әйтергә кәрәк: был аҡыллы кейектәр быуалағы һыуҙың күләмен һәм таҙалығын даими контролдә тота.

Быуа ҡондоҙҙарға йәшәү һәм дошмандарҙан һаҡланыу мөмкинлеге биреүҙән тыш, башҡа йән эйәләренә тыныс тормош бүләк итә. Кемдәр һуң ҡондоҙҙарҙың күршеләре? Быуа, әлбиттә, ҡояшта тиҙ йылына, һәм төрлө микроорганизмдар барлыҡҡа килә. Тыныс һыуҙа бәрҙе, бағры, алабуға һәм башҡа балыҡтар йыйыла, һуңынан төрлө һыу ҡоштары ла ҡунаҡҡа килә башлай. Балыҡ күп булған ерҙә, әлбиттә, ҡама күп. Эҫе селләлә айыуҙар ҙа ҡондоҙҙар бассейнында рәхәтләнеп һыу төшөргә ярата.
Ҡондоҙ йылына яҡынса ике-биш бала тыуҙыра. Улары ике көн үткәс тә йөҙә башлай, әсәләре менән ике йыл йәшәгәндән һуң үҙҙәренә яңы йорт эҙләүгә дусар була.
Бер ҡыҙыҡлы күренеш әле лә хәтеремдә. Атайым менән урманда ат эҙләп йөрөй торғас, ҙур булмаған йылға буйына килеп сыҡтыҡ. Һыу эсеп, йыуынып алғас, ҡапҡылап алырға булдыҡ. Бер мәл эргәбеҙҙәге ҙур булмаған быуаға оҡшаған ятыуҙа нимәлер шап-шоп итеп ҡалды. Һуңынан һыуҙағы тауыштар күбәйә башланы. Ипләп кенә барып ҡараһаҡ, ни күрәбеҙ: ятыуҙа дүрт ҡондоҙ һикерешеп уйнай. Ситтән был быуа нимәһе менәндер джакузиҙы хәтерләтә. 10 минут тирәһе ҡарап торғас, ҡондоҙ быуаһына яҡын уҡ килергә булдыҡ. Беҙҙе күреп ҡалған йәнлектәр шунда уҡ һыу төбөнә сумды. Тик береһе генә ашығырға уйламаны. Балыҡты хәтерләткән ялтыр ҡойроғон шапылдатып, сөм-ҡара күҙҙәрен беҙгә төбәп тын ғына йөҙөүен дауам итте. Әйтерһең, ул беҙгә нисек итеп дөрөҫ йөҙөргә күрһәтә төҫлө. Бер аҙ арҡаһында барғас, икенсе яҡтағы ярға сығып ҡағынып алды ла, айыу шикелле алпан -толпан атлап, эре генә ҡыуаҡлыҡ араһына инеп юғалды.
Урман ҡосағында эшләп һәм сынығып үҫкән атайым юл буйына үҙе шаһит булған төрлө мауыҡтырғыс мажаралар тураһында ла һөйләне.
Тәбиғәт-Әсә өсөн барлыҡ тереклек тә ҡәҙерле. Уны күрә һәм тоя белергә кәрәк. Йәшел мөхиттең үҙенең театры, моңо, фәл­сәфәһе, педагогикаһы һәм психологияһы бар. Тәбиғәтте яратҡан һәм дуҫ булған кеше генә ошо күренештәрҙе аңлай ала.

Марат Бәхтиәров.