Ипподромдан ике ат ҡайтарғандар, Дамир, әйҙә, барып бүлешәйек, — тине миңә Володя Петрушин, иртәнге оперативканан сыҡҡас. Институт тамамлап, был колхозға эшкә килеп төшөүемә бер аҙна ғына әле, шуға миңә ат-фәлән, ғөмүмән, транспорт кәрәкме-юҡмы икәнлеген үҙем өсөн билдәләп өлгөрмәгәнмен. Хужалыҡ бәләкәй генә, фермалар бер-береһенән өсәр саҡрымда ултыра, ул ара минең йәйәү тиҙлек менән яртышар сәғәтлек юл инде ул.
Киттек шулай ҙа. Ферма алдындағы кәртәлә ике ат йөрөй. Айырма шунда уҡ күҙгә ташланды: береһе — бейек кенә туры сыбай ҡашҡа, икенсеһе йылҡылдап торған ҡап-ҡара йондоҙ ҡашҡа ине. Төрлө ат тоҡомдарын әллә ни күп күреп өйрәнмәгәнгә, мин уларҙы эстән генә иҫәпләп сығарырға керешеп киттем, әммә башҡа бер атама ла килмәне. Ипподромдан килтерелгәс, саф тоҡомло булырға тейешлектәрен генә самалайым.
– Документтары барҙыр, — тип иҫенә төшөрҙө Володя. — Исемдәре яҙылғандыр шунда, прививкалары... Әйҙә “ҡыҙыл мөйөш”кә.
Ул арала йылҡыларыбыҙҙың ҡағыҙҙарын тотоп, ферма мөдире апай килеп сыҡты. Туры ҡашҡа буденновск тоҡомло айғыр икән. Беҙгә юҡҡа һатмағандар уны ипподромдан — яндырғандар. Был турала белгәс, бая ғына турыҡайға һоҡланып, күҙе ҡыҙып ҡарап торған Петрушиндың күңеле ҡайтты.
– Үҙемдең әлеге атым бик шәп, — тип ҡул һелтәне ул. — Агроном ат һорай ине, шуға биреп ҡыуандырайыҡ. Ә һиңә, Дамир, йондоҙ ҡашҡаны беркетәйек. Ҡарлуғас уның исеме. Ҡарайыҡ әле, ни өсөн бракка сығарғандар икән?
Миңә тәғәйен Ҡарлуғасты тоҡом стандарттарына тап килмәгәне өсөн ипподром һынауҙарынан бушатҡандар икән. Әллә ни түгел, орел юртағына тейешле бейеклектән биш сантиметрға ғына тәпәшерәк ул. Әлбиттә, әзмәүерҙәй Петрушин уны үҙенә ала алмай — ишәккә атланған һымаҡ күренер ине. Ә минең бәләкәй кәүҙәмә был тәбәнәк ат тап-таман ғына. Ҡыуанып ҡабул иттем тиҙҙән туғанлашасаҡ колхозымдан тәүге бүләкте — ҡап-ҡара ғына йондоҙ ҡашҡа бейәне.
Кисен үк мин уны йүгәнләп-эйәрләп алдым да менеп сығып киттем. Яланда иркенләгәс тә, Ҡарлуғасымдың “ипподромлыҡ” сифаты асылды — ул тура йөрөмәй, ә һәр ваҡыт һулға тарта булып сыҡты. Шулай ҙа аҙымы һәм юртыуы йомшаҡ ҡына икән, үҙе күндәм. Хәҙер уны ҡайҙа тотоу тураһында уйларға кәрәк — фермала башҡа аттар менәнме, әллә өйҙәме? Арба-сана алып тормам инде, һыбай ғына йөрөрмөн. Ярар, тим, өй эргәһенә эйәләтергә кәрәк барыбер, баҡсала утлыҡса эшләп, шунда һоло, тоҙ һалып ҡуйырмын, һыу ялғашы ултыртырмын. Өйрәнеп китһә, бер ҡайҙа ла китмәҫ.
Бер ай тигәндә (алтын көҙҙөң сыуаҡ көндәре ине был ваҡытта) ҡара Ҡарлуғасым минең арттан эт һымаҡ эйәреп йөрөй башланы. Берәй ергә барып етеп, ары кәрәкмәҫ булһа, уны өй яғына бороп: “Ҡайт!” — тип мундаһына сәпәүең була, башын эйеп кенә утлыҡсаһына ыңғайлай. Әйткәндәй, командаларҙы башҡортса өйрәттем мин уға, буш ваҡыттарҙа рәхәтләнеп башҡортса һөйләнгәнемде тыңлаған берҙән-бер иптәшем дә ул булды. Көҙгө тын кистәрҙә икәүләп урман-ҡырҙар гиҙеп сығып китәбеҙ, берсә ҡыҙыу ғына сабабыҙ йә яй ғына атлайбыҙ. Мин эйәрҙән төшәм дә, алтынланған ҡайындар төбөнә салҡан ятып, күккә төбәләм. Йә шиғыр яҙырға ултырам. Ҡарлуғас был арала тыныс ҡына янымда баҫып тора, унан түҙемһеҙлеген еңә алмай, ирендәре менән яурындан ҡымтып, тағы ла баҫыуҙар буйлап елергә әйҙәләй башлай.
Бер тапҡыр Ҡарлуғастың “осошон” үлсәп ҡарарға ла форсат сыҡты. Йылы кистә яй ғына баҫыу юлынан ҡайтып киләм. Йәнәшәләге машина юлынан беҙҙең һөт машинаһы ҡыуып етте. Йөк машинаһына феләк тейәп ташыуҙан ялҡып, ниһайәт, ып-ысын цистерналы һөт машинаһы алғайныҡ.
– Догоняй, Дамир! — тип ҡысҡырҙы асыҡ тәҙрәнән шофер Сергей. — Измерим скорость твоей кобылы!
Теҙгенде ҡағып ҡына атымды юрттырыуға күсерҙем дә Сергейға йәнәшә генә барырға ҡуштым. Турараҡ арауыҡҡа сыҡҡас, ҡуш аяҡлап саба башланыҡ. Ҡолаҡта йылы ел геүләй, күҙгә йәш төйөлдө.
— Күпме? — тип ҡысҡырам, тағылғандай эргәмдән килгән “газон”ға боролоп.
— Әлегә етмеш кенә, — тип яуаплай Сергей. — Тағы өҫтәй алаһыңмы?
— Башыбыҙ икәү түгел! Ярай, елдер алға, — тим дә, һуҙылып осҡан ҡошсоғомдо тыя башлайым. Алда ауыл да күренде, ә ат ҡараусы ерле юҡтан ат саптырып йөрөгәнде өнәмәй. Вазифам буйынса етәксеһе һаналһам да, был мәсьәләлә уның хаҡлығын танымай булмай — кәрәкмәгәндә “намет” менән йөрөү малайлыҡҡа тиң. Ғөмүмән, ауылда атта сабып йөрөү элек-электән оло хәбәр килтереүгә тиңләнгән. Туҡтатып, муйынынан һөйөп алам да үрелеп кенә һәр ваҡыт кеҫәмдә йөрөткән шәкәр киҫәген ауыҙына ҡаптырам. Йомшаҡ ирендәре менән ипләп кенә эләктереп ала ул, ҡытыр-ҡытыр кимергәндә рәхмәтле ҡарашы осҡонланып китә...
Киләһе ураҡҡа тиклем шулай дуҫ-туған булып йәшәнек беҙ. Уғаса беҙҙең колхоздың үҙәк ауылында оло төҙөлөш башланды, гел шуның уртаһында ҡайнағас, һыбай ситкә йөрөүҙең кәрәге ҡалманы. Был арала атымды колхоз өйөрөнә ҡушырға тура килде. Шартына килтереп, моңло ғына ҡыңғырау таҡтым мин уға, нуҡтаһын да кейҙереп ебәрҙем.
Аҙна үткәс, ат ҡараусы килтерҙе ҡайғылы хәбәр:
— Атыңды яндырғандар, Дамир, — тине ул ғәйепле генә ҡиәфәт менән. — Күмеп ҡайтырға кәрәк, һин бараһыңмы?
— Нисек... яндырғандар? Кем? — Оҙаҡ ҡына аңламай торҙом әле үҙемдән күпкә өлкән ағайҙың аҡланған һымаҡ һөйләнеүен. Баҡтиһәң, бөтөн сәбәп “ҡоро закон”да булған икән. Ураҡ осоронда райком ҡарары менән колхоз ауылдарында араҡы һатыу тыйылып тора шул. Көн дә эсеп өйрәнгән кеше ҡайҙан алһын ҡан ҡыҙҙырғысты? Ә бына күрше районда бындай тәртип юҡ икән. Шуға ла беҙҙекеләр, нисек кәрәк шулай, йә машинала, йә “Беларусь” тракторында, йә хатта комбайнда ла кистәрен күрше райондың сиктәш ауылына хәмергә саба, имеш!
Ә был юлы ҡыҙышып алған егеттәрҙең ҡул аҫтында техника булмай сыға. Шуға эргәлә йөрөгән өйөрҙән иң тыңлаусан атты тотоп алып, ферма янында туғарып ҡалдырылған йөк арбаһына егәләр ҙә елдерәләр кибеткә. Ваҡыттары үтә ҡыҫынҡы була, магазин ябылырға күп ҡалмаған. Ахмалға төшөргәнсе ҡыуып, турараҡ тартып, шыбыр тиргә батҡан атты ауыл ситендәге йылғаға сумыралар иҫерек баштар. Батҡыл йылға эсенән ауыр арбаны һөйрәп сығара алмай, шунда йығыла Ҡарлуғасым...
— Бараһыңмы хушлашырға? — тип һорай икән минән конюх Иван.
— Ә?.. Әй, юҡ, — тип шым ғына яуаплай алдым уға. Әйҙә, ул арғымаҡ күңелемдә һаман да иркен болондарҙа башҡа аттар менән утлап йөрөһөн. Төнгө тауыштар араһында уның таныш ҡыңғырауын ишетермен, иртәгә миңә ат кәрәк булмай әле, тигән тыныс уй менән ҡабат йоҡлап китермен...