"Зыялы милләт вәкиле булыуым менән ғорурланам..."

Тамара Танһыҡҡужина. Бик яҡшы. Был минең өсөн әллә ни ҡыйынлыҡ тыуҙырмаҫ тип уйлайым.

Тамара Танһыҡҡужина (ихлас йылмайып). Йәмәғәт! Һеҙ нимә? Әллә алдығыҙҙа Фэйр Плэй комитетының “Cпортта юғары намыҫлылыҡ өсөн” дипломы эйәһе ултырыуы хаҡында онотоп ташланығыҙ инде?! Аңғармаҫтан ғына ниндәйҙер хаталар яһап ҡуйған осраҡтар булыуы мөмкин. Әммә маҡсатлы рәүештә алдашырға, хәрәмләшергә һис ярамай беҙҙә. Уйын барышын камера күҙәтә. Электрон трансляция алып барыла.

Тамара Танһыҡҡужина. Шашкалар ҡумтала килеш һатыла. Мин уларҙы һауытынан пакетҡа ауҙарам да ауыҙын бәйләп сумкаға ырғытам. Раритет шашкаларҙы күҙ уңында тотмайым. Ғәҙәти, үтә ҡиммәт булмағандары хаҡында һүҙ йөрөтәм. Улар, етмәһә, тиҙ үк юғалып бара. Шуға ла даими рәүештә сафтарын тулыландырып тороу талап ителә. Һәм ул пакетта шашкаларҙың бер генә комплект булмауы ла ихтимал. Ә ярыштарға үҙеңдең шашкаларың менән йөрөмәйһең.

Тамара Танһыҡҡужина. Беҙҙә шәхси мәктәп асыу системаһы яйға һалынмаған. Һәм был ысул үҙен аҡламаясаҡ та. Шуға ла спортсыларға карьераһы тамамланғандан һуң барыр ер юҡ, тип әйтһәң дә хата булмаҫ.

Тамара Танһыҡҡужина. Әлегә ундай пландарым юҡ. Икенсенән, республикала берҙән-бер мәктәп булдырыу хаҡында ғына һүҙ йөрөтөргә ярамай. Эш исемдә түгел. Интеллектуаль спорт төрҙәрен пропагандалаусы дөйөм йүнәлеш йәйелдерелергә, төрлө үҙәктәр, түңәрәктәр эшләргә тейеш. Шул саҡта ғына һөҙөмтә күренәсәк. Шашка уйын ғына булып ҡалмаһын, йәмәғәтселеккә файҙа ла килтерһен ине. Юғиһә, халыҡ араһында интеллектуаль уйындарҙы һанға һуҡмау күренеше йәшәп килә. Нәҡ шашка, шахмат һәм аҡылды эшкә егеүҙе талап иткән башҡа әйберҙәр менән шөғөлләнеүҙе үҫештең берҙән-бер юлы тип атарға ла мөмкин. Ә кешенең ижади мөмкинлектәре сикһеҙ. Әйтәйек, данлыҡлы архитектор Антонио Гаудиҙы ғына алайыҡ. Барселонала саҡта уның ижад емештәрен күреп хайран ҡалдым. Бер кеше үҙенең аҡылы һәм фантазияһы ярҙамында эре корпорацияны алмаштырған. Шуға ла ҡаҙылма байлыҡтар һәм нефть сығарыуҙы, йылына күпмелер центнер иген игеп, әллә нисәмә тонна һөт һауып алыуҙы маҡсат итеп ҡуйыу менән генә сикләнергә ярамай, ә ниндәйҙер абстракт идеяны үҫтереп, тормошҡа ашырырға ынтылыу ҙа мөһим. Сөнки уның файҙаһы күберәк буласаҡ. Эйе, республиканың байтаҡ мәктәптәрендә, башлыса башҡорт гимназияларында, шашка секциялары эшләп килә. Түңәрәктәрҙә ҙур теләк менән шөғөлләнеүсе балалар ҙа етерлек. Әммә Удмуртияла, мәҫәлән, интеллектуаль спорт төрҙәре менән ҡыҙыҡһыныусылар һаны күпкә артығыраҡ. Ишетеп белеүемсә, унда теүәл фәндәрҙән насарыраҡ һөҙөмтәләргә өлгәшкән уҡыусыларҙы шахматҡа йәки шашкаға ылыҡтырыу һәм шул юл аша баланың логик фекерләү ҡеүәһен үҫтереү тәжрибәһе уңышлы алып барыла.

Бынан тыш, интеллектуаль уйын төрҙәре инсультты кисектереүгә булышлыҡ итә. Сөнки ул мейе капилярҙарын көсөргәнештә тота. Табиптар хатта ошо сирҙе үткәргән ҡайһы бер ауырыуҙарға еңел интеллектуаль әйберҙәр менән шөғөлләнергә, әйтәйек, пасьянс уйнарға йәки кроссворд сисергә тәҡдим итә.

Тамара Танһыҡҡужина. Тормошта һәр кешенең үҙ маҡсаты була бит. Сәйәсәткә лә ниндәйҙер уй-теләктәрҙе тормошҡа ашырыу ниәте менән, йәмғиәттәге теге йәки был күренешкә үҙҙәренең өлөшөн индерергә теләп, күңел саҡырыуы буйынса мөрәжәғәт итәләрҙер, күрәһең. Үҙемә килгәндә, халыҡ менән аралашырға, шашка уйынына ҡарата ҡыҙыҡһыныуы булғандарға ярҙам итергә, дәрестәр бирергә яратам. Әммә киләсәктә сәйәси эшмәкәрлек алып барырға ниәтем юҡ. Сөнки кеше мөмкинлектәренән сығып эш итергә бурыслы. Сәйәсмәндең мотлаҡ рәүештә тәҡдим итер идеяһы һәм уны тормошҡа ашырырлыҡ мөмкинлеге булырға тейеш.

Тамара Танһыҡҡужина. Ҡатын-ҡыҙ тәбиғәте менән йомшаҡ зат. Шуға ла уларҙа хис тойғолар өҫтөнлөк итә. Әлбиттә, был фекерҙе ер йөҙөндәге барлыҡ инә енес вәкилдәренә ҡарата ҡулланырға ярамай. Ирҙәрҙең дә, ҡатындарҙың да төрлөһө осрай. Ғөмүмән, нәфис зат менән логика төшөнсәһе бер-береһенән алыҫ тора тип әйтеү урынһыҙ. Сөнки һуңғы ун йыллыҡта сәйәсмәндәр, миллиардерҙар һәм спортсылар араһында ла ҡатын-ҡыҙҙар һаны арта.

Тамара Танһыҡҡужина. Барыһын да логикаға ғына бәйләү дөрөҫ булмаҫ. Шашка – ул фән, спорт һәм сәнғәт, тиҙәр. Был бик урынлы фекер. Ысынлап та, әгәр ҙә һин уйындың төрлө варианттарын, ниндәйҙер теоретик принциптарҙы белмәйһең икән, нимәгәлер өлгәшә алмаясаҡһың. Спортҡа бәйле сифаттарҙың – тырышлыҡтың, ихтыяр көсөнөң, сәмдең булмауы ла уйынсыға ҡамасаулай. Йәнә шашкасыларға уйлап табыу һәләте лә кәрәк. Быныһы инде сәнғәт менән сиктәш.

Тамара Танһыҡҡужина. Әлбиттә. Әгәр ҙә шаблон ғына уйнап ултырһаң, еңә алмаясаҡһың. Ярышташыңды сығырынан сығарыу һәм уны даими көсөргәнештә тотоу өсөн нимәлер уйлап табыу талап ителә. Ә быға стандарт булмаған аҙымдар ярҙамында ғына өлгәшергә мөмкин. Көслөрәк икәнеңде иҫбатлар өсөн, һиңә яңынан-яңы асыштар кәрәк. Был йәһәттән йыш ҡына психологияны файҙаланаһың. Әйтәйек, кәйефең ҡырылып, уйланған кеше булып ҡыланаһың.

Тамара Танһыҡҡужина. Аҡса килтерә торған шөғөл дә, эш тә, ижад та. Һәм ул теҙмә бының менән генә сикләнмәй. Ошо өлкәгә килеп күп дуҫтар таптым, шәхес булараҡ формалаштым. Мәктәп һәм институт йылдарында шашкалар миңә донъя буйлап сәйәхәт итеү мөмкинлеге бирҙе. Хәҙер инде аҡса килтерә торған шөғөл булып тора. Ваҡыт уҙған һайын ул миңә төрлө яҡтан асыла килә.

Тамара Танһыҡҡужина. Ул саҡта үҙемә көнөнә һигеҙ сәғәт шөғөлләнергә кәрәк, тигән талап ҡуйғайным. Тырышлығым һөҙөмтә бирмәй ҡалманы. Әлбиттә, был ритмда оҙаҡ эшләү мөмкин түгел ине. Сөнки мәсьәләләр сисеү аҡыл көсөргәнешлеге талап итә. Йыл ярым ваҡыт шул рәүешле үтте. 18 йәшемдә үҫмерҙәр араһында донъя чемпионы исемен яуланым. Һәм ул миңә ниндәйҙер көс бирҙе, артабанғы уйындарҙа ла беренселеккә өлгәшә алырыма ышаныс уятты. Чемпион исеменә лайыҡ тип табылғандан һуң ярыштарға күберәк йөрөй башланым. Эш алымдары ла үҙгәрҙе. Бында, үрҙә әйтеп үтеүемсә, барыһы ла фән өлкәһендәге һымаҡ. Башта өйрәнәһең, артабан тәжрибә уртаҡлашыу башлана. Ә ул иһә ярыштар барышында, башҡаларҙың уйынын анализлау һөҙөмтәһендә туплана. Һуңынан шуларҙы файҙаланып ҡына еңергә лә була.

Хәҙер ул тиклем ҙур маҡсаттар ҙа, талаптар ҙа ҡуймайым тип әйтергә лә мөмкин. Эшләйем генә. Автобиографик китабымды тамамлап киләм. Әммә уны үҙем уйындан киткәс кенә сығарырмын тигән фекерҙәмен. Йәнә телевидение менән берлектә шашка буйынса проект булдырыу ниәте бар.

Тамара Танһыҡҡужина. Юҡ. Еңеүҙәр ҙә, еңелеүҙәр ҙә тәбиғи күренеш. Тормош бит. Ваҡиғаларҙың ниндәй боролош алырын белеү мөмкин түгел. Әлегә тағы ла бер мәртәбә чемпион булырға яҙһын ине тим. Сөнки тиҙҙән бөгөнгө көндә Францияла йәшәүсе Украина спортсыһы Дарья Ткаченко менән матч көтә. Алдағы ярыштарҙа ул мине еңеп килде. Уға “бурысымды” ҡайтарырға иҫәбем бар. Шул ғына. Ә көйәрмәндәр, әлбиттә, алдынғылыҡты бирмәүҙе талап итә. Һәм еңелеүҙәр уларҙың хәтерендә оҙаҡҡа һаҡланып ҡала. Хәҙер инде бишенсе тапҡыр донъя чемпионы исемен яулап, ул хатаны ҡаплап ҡуйһам да, ике йыл элек булған уңышһыҙ уйыным хаҡында һаман да хәтергә төшөрөүселәр бар.

Тамара Танһыҡҡужина. Китергә теләһәң – юл асыҡ. Дәүләт ярҙамы ла бар. Бының өсөн хатта саҡырыу ҙа мотлаҡ түгел. Әммә алдыма ундай маҡсат ҡуймағанмын.

Тамара Танһыҡҡужина. Ете-ят тарафҡа күсеп йәшәүҙең мәғәнәһен күрмәйем. Берҙән, сит илдәге һәм беҙҙәге килемдең дәүмәле бер үк кимәлдә. Икенсенән, матди байлыҡты башҡа ҡиммәттәрҙән өҫтөн ҡуйырға ярамай. Минең өсөн үҙемде уратып алған мөхит ҡәҙерлерәк. Дуҫтарымдан, туғандарымдан, коллегаларымдан айырылырға теләмәйем. Өсөнсөнән, сит илгә күсеп китеп барһаң, ошоға тиклемге тормошоңдо юйып ташлап, һәммәһен дә яңынан башларға тура киләсәк. Ә быны мин экстремаль юл тип иҫәпләйем.

Тамара Танһыҡҡужина. Тренер булып китеүем ихтимал. Әммә әлегә ул эште алып бармайым. Күп йөрөргә тура килә бит. Ә тренерға уҡыусылары менән өҙлөкһөҙ аралашыу талап ителә. Шуға ла мөмкинлегемдән сығып, семинарҙар ғына уҙғарам.

Тамара Танһыҡҡужина. Бала саҡта шахмат менән дә мауыҡтым. Тик кеше яҙмышы бәләкәй генә киҫәктәрҙән төҙөлә. Бер мәлде күршем шашка түңәрәгенә яҙылды. Мин дә уға эйәрҙем. Ул бер йылдан һуң шашкалар хаҡында бөтөнләй онотто. Ә мин ташлай алманым. Шулай ҙа яртышар йыл уйнамай торған саҡтарым булғылай ине. Шахмат шашканан айырыла. Минеңсә, шашка – һуғыш, ә шахмат – сәйәсәт уйыны моделе. Шахматта, шартлы рәүештә әйткәндә, кемделер ҡыҫырыҡлап сығарырға, бер яҡ ситкә этеп ҡуйырға йәки уңайһыҙ хәлдә ҡалдырырға мөмкин. Ошо маҡсат өсөн фигураны ҡорбан итергә лә була. Шашкала иһә “берәү – бөтәһе, бөтәһе берәү өсөн” принцибы ҡулланыла. Тағы ла шуны әйтер инем, балалар өсөн шашка еңелерәк бирелә. Ә шахмат – ололар уйыны. Сөнки ул теоретик әйбер, феноменаль хәтер талап итә.

Тамара Танһыҡҡужина. Икенсе сортлылыҡ тип әйтеү дөрөҫ булмаҫ. Әммә ҡайһы бер региондарҙа улар араһында ниндәйҙер ҡаршылыҡлы мөнәсәбәттәр бар. Көнәркәшлек тип әйтергәме? Шахмат шашкаға ҡарағанда киңерәк таралған. Был нимә менән аңлатыла һуң? Шашканың 100-ҙән ашыу төрө бар. Һәм ҡағиҙәләре лә айырыла. Шуға ла беҙҙә шахматтағы һымаҡ берҙәмлек юҡ.

Тамара Танһыҡҡужина. Юҡ. Сөнки миңә кешенең психологияһын тойоу мөһим. 4 сәғәт дауамында бер-береңә текләп ултырғанда ярышташыңдың кәйефен, уның ниндәй схема буйынса уйнарға теләүен, ысынбарлыҡтан алыҫмы-юҡмы икәнлеген, таҡта менән бәйләнеште юғалтыу-юғалтмауын тояһың. Ә компьютерҙа былар юҡ. Һин машина менән генә уйнайһың. Әлбиттә, ниндәйҙер вариантты үҙләштереп алырға мөмкин. Әммә башҡа бер файҙаһын да күрмәйем.

Тамара Танһыҡҡужина. Төрлөсә була. Барыһы ла ярыштың кимәленә бәйле. Ҡайһы берҙәренә әллә ни әһәмиәт бирмәйһең. Мөһимерәктәренә етди ҡарайһың: бер нисә ай дауамында әҙерләнәһең, үҙеңде рухи яҡтан көйләйһең.

Тамара Танһыҡҡужина. Үҙ ваҡытында теннисҡа, футболға ҡарата ҡыҙыҡһыныуым бар ине. Әле иһә йүгерәм. Ярыштар араһындағы тәнәфестә лә тирә-йүндәгеләрҙе күҙәтә-күҙәтә шәп-шәп атлап йөрөп алам.

Тамара Танһыҡҡужина. Һәр ваҡыт юлда йөрөргә тура килгәс, тыныс ҡына йәшәү тәтемәй. Әммә шәхси тормошҡа бөтөнләй ваҡыт ҡалмай тип әйтә алмайым.

Тамара Танһыҡҡужина. Артығыраҡ йоҡлап ташлау – минең өсөн иң яҡшы ял.

Тамара Танһыҡҡужина. Күлдәктәрҙе рәсми сараларға кейәм. Ә ҡәҙимге көндәрҙә, бигерәк тә ҡышҡыһын, салбарға өҫтөнлөк бирәм. Етмәһә, һигеҙенсе йыл инде машина йөрөтәм.

Тамара Танһыҡҡужина. Toyota Corolla. Йылдың яртыһы ярыштарҙа үткәс, руль артына йыш ултырмайым.

Тамара Танһыҡҡужина. Яҡшы ҡараштамын. Әммә үҙем уйнамайым. Был алымды ҡайһы бер кешеләр идеялар эҙләү өсөн ҡуллана. Үҙҙәрен күрһәтмәйенсә генә унан-бынан тәжрибә йыялар. Хатта профессиональ спортсылар ҙа ошо аҙымға мөрәжәғәт итә.

Тамара Танһыҡҡужина. Ҡайһы ғына өлкәгә ҡараһағыҙ ҙа, ниндәйҙер уңыштарға өлгәшергә теләһәгеҙ, көндәр дауамында ултырып эшләй белеү кәрәк. Барыһы ла тырышлыҡ һәм хеҙмәт менән генә яулана.

Тамара Танһыҡҡужина. Эйе, ысынлап та, был шөғөлөм миңә күпте бирҙе. Әммә бөтәһе лә бер юлы яуланманы. Әлбиттә, юғалтыуҙар ҙа булды. Күп нәмәләрҙән баш тартырға тура килде. Әйтәйек, йәштәштәрем менән клубтарҙа, дискотекаларҙа күңел асыуҙан. Хатта үҙ яйыма ғына урамда йөрөгән саҡтарым да булманы тиерлек.

Тамара Танһыҡҡужина. Ер йөҙөндә төрлө кешеләр бар. Тыумыштан уҡ һиҙемләү тойғоһо көслө булғандар ҙа осрай. Бәғзеләр интеллектуаль әйберҙәр менән дә шөғөлләнмәй, әммә һәр саҡ айыҡ аҡылда була. Шулай уҡ логикаға ғына таянып ҡарар ҡабул ҡылыусылар ҙа юҡ түгел. Әммә был алымдың гелән уңыш килтермәүе лә ихтимал. Сөнки ҡапыл ғына көтөлмәгән хәлдәр килеп тыуыуы бар. Шуға ла, минеңсә, тормоштағы мәсьәләләргә төрлө күҙлектән ҡарарға кәрәк. Йәғни бер үк ваҡытта интуицияға, айыҡ аҡылға һәм логикаға мөрәжәғәт итеү яҡшы.

Тамара Танһыҡҡужина. Ғөмүмән, кешегә талаптар ҡуймайым. Сөнки күптәрҙең холҡо ситуацияға ҡарап үҙгәрә алыуы минең өсөн тәбиғи күренеш. Әммә дуҫлыҡ төшөнсәһенә етди ҡарайым. Уларға талабым ҡаты. Дуҫ булыу иңгә ҙур яуаплылыҡ һала. Дуҫлашырға икән – дуҫлашырға. Һәр кемде лә ысын дуҫ тип атап булмай бит. Минең өсөн ул әхирәткә ҡарағанда ла яҡыныраҡ кеше.

Тамара Танһыҡҡужина. Тораһың да сәйгүн ултыртаһың (Авторҙан: әлеге яуабы менән Тамара беҙҙе йәнә йылмайтты. Һөйләшеү барышында ул, үҙе лә һиҙмәҫтән, әленән-әле диалектҡа күсеп китә. Был,

әлбиттә, әңгәмәсебеҙҙең ябайлығын, “йондоҙ ауырыуы”нан азат булыуын дәлилләй. Уның ваҡыты-ваҡыты менән ҡапыл ғына әйтеп ысҡындырған һүҙҙәренә битараф ҡалыу мөмкин түгел ине. Геройыбыҙ ҙа беҙгә ҡушылып рәхәтләнеп көлөп алды һәм бер аҙҙан етди тауыш менән һүҙен дауам итте). Төрлөсә була инде. Элегерәк йога менән шөғөлләнә инем. Тағы ла көн дауамында нимәләр эшләргә кәрәклеген яҙа һалып, ул ҡағыҙҙы һыуытҡысҡа беркетеп ҡуя торған ғәҙәтем бар. Бөгөнгө көнөм һеҙҙең редакциянан башланды, тип әйтергә лә мөмкин.

Тамара Танһыҡҡужина. Рәхмәтһеҙлектер. Мине асыуландырырға ярамай. Шырпы кеүек тоҡанам.

Тамара Танһыҡҡужина. Кино ҡарамайым. Өйҙә бөтөнләй телевизор ҡабыҙмайым тиерлек. Үтә һәйбәт тәҡдимдәр булһа, кинотеатрға барып ҡайтам.

Тамара. Махсус рәүештә музыка тыңламайым. Машинала йөрөгәндә “Европа плюс” һәм “Юлдаш” радиоларын ҡабыҙам.

Тамара Танһыҡҡужина. Элегерәк, телде бөтөнләй белмәгән саҡта, уҡый торғайным. Хәҙер гәзит-жруналдар ҡараштырып сығыу менән сикләнәм. Ә былай, әсәйем менән һәр саҡ башҡортса һөйләшәбеҙ. Ул байтаҡ йылдар инде Яр Саллы ҡалаһында йәшәй. Телде яҡшы үҙләштереүемдә олатайым менән өләсәйемдең дә өлөшө ҙур булды. Улар Күгәрсен районының Аралбай ауылында ғүмер кисерҙе. Хәҙер икеһе лә мәрхүм инде

Тамара Танһыҡҡужина. Әлегә бер телгә лә ныҡлап тотонғаным юҡ. Шулай ҙа инглизсә бер аҙ һөйләшәм. Киләсәктә сит телдәрҙе өйрәнергә иҫәбем бар.

Тамара Танһыҡҡужина. Әлбиттә. Бөтә ерҙә лә башҡорт булып йөрөйөм. Спортсылар даирәһендә башҡорт шашка мәктәбе тигән төшөнсә лә бар бит. Ул күренеш киңәйгәндән киңәйә хәҙер. Халыҡҡа Олеся Абдуллинаның, Айнур Шәйбәковтың исемдәре лә яҡшы таныш. Әлиә Әминева, Айгөл Иҙрисова, Гөлназ Әбүбәкирва, Артур Байгилдин, Арыҫлан Мусин, Руфина һәм Регина Әйүповалар, һ.б. ошо өлкәлә уңышлы эшләй. Үҙенсәлекле тарихлы, бай традициялы, зыялы милләт вәкиле булыуым менән ғорурланам. Һәм үҙебеҙҙең республикаға бәйле пессимистик ҡарашты бүлешмәйем. Донъя тарихына күҙ һалһаң, буш ерҙән күтәрелер өсөн дә 20 йыл самаһы ғына ваҡыт талап ителеүен аңлайһың. Һуғыштан һуңғы Германияны, Японияны, Израилде, Сингапурҙы, йәки Ҡытайҙы ғына миҫалға килтерәйек. Бөгөн

Башҡортостанды билдәле бер критерийҙар буйынса алдынғы илдәрҙән артта ҡалған тип иҫәпләһәләр ҙә, төшөнкөлөккә бирелмәйем, ваҡыт уҙыу менән хәлдәр мотлаҡ яҡшы яҡҡа үҙгәрер тигән фекерҙәмен.

Сәй артындағы һөйләшеүҙе Гөлшат ҠАҺАРМАНОВА ҡағыҙға күсерҙе.