+6 °С
Болотло

Бөтә яңылыҡтар

21 Октябрь 2023, 10:58

Яҡты һыны мәңге хәтерҙә (1) Гөлнур Ҡасҡынова

Ике ҡатлы ағас өйҙөң икенсе ҡатынан фатир бирҙеләр. Яҡты, матур ине был өйөбөҙ.

Гөлнур Ҡасҡынова

Яҡты һыны мәңге хәтерҙә (1)

Башҡортостан “Китап” нәшриәтендә “Башҡортостандың арҙаҡлы шәхестәре” серияһында “Һәҙиә Дәүләтшина. Ижади мираҫы. Хәтирәләр. Документтар” китабы донъя күрҙе.
Хеҙмәт филология фәндәре кандидаты Гөлнур Ҡасҡынованың “Һәҙиә Дәүләтшинаның ижади мираҫының аҙ билдәле биттәре” исемле инеш мәҡәләһе менән асыла. Автор билдәләүенсә, яҙыусының ижади мираҫы ҙур түгел, әммә тос һәм йөкмәткеле. Шәхси архивындағы материалдарға нигеҙләнеп, Һәҙиә Дәүләтшинаның тәүге әҫәрҙәре (шиғырҙары) 1921 йылда яҙылған, тигән һығымта яһай ул.
Күреүебеҙсә, халҡыбыҙ тарафынан билдәле яҙыусыбыҙға иғтибар, уның шәхесе һәм ижады менән ҡыҙыҡһыныу ваҡыт үтеү менән бер ҙә кәмемәй, киреһенсә, арта бара. Был китап мәртәбәле серияла донъя күреүе – әҙибәнең яҡты иҫтәлеген мәңгеләштереүҙә йәнә етди аҙым, ижади мираҫын барлауҙа, уны уҡыусыға еткереүҙә аныҡ бер эш, башҡорт халҡының һөйөклө ҡыҙы Һәҙиә Дәүләтшинаға тоғролоҡ билдәһе ул.

Халҡыбыҙҙың һөйөклө ҡыҙы

Күренекле башҡорт әҙибәһе, Салауат Юлаев исемендәге республика дәүләт премияһы лауреаты Һәҙиә Дәүләтшинаның яҡты исеме нисәмә быуын әҙәбиәт һөйөүселәренең күңел түрҙәренә уйылған. Ә инде яҙыусының шәхсән үҙен яҡындан күреп белгән, аралашып йәшәгән кешеләр бармаҡ менән генә һанарлыҡ бөгөнгө көндә.

Башҡорт ҡатын-ҡыҙының эталоны булырлыҡ сибәр, һөйкөмлө, күркәм холоҡло әҙибәбеҙҙе яҡшы белеү генә түгел, хатта бер нисә йыл әсәле-ҡыҙлы булып бер ҡыйыҡ аҫтында йәшәгән ханым менән танышыу бәхете тейҙе күптән түгел. Быға тиклем Рәйсә Зәйнулла ҡыҙы Сафина-Мөхәмәтова тураһында 1983 йылда филология фәндәре кандидаты Мәҙинә Хәмиҙуллина әҙерләп сығарған “Һәҙиә Дәүләтшина тураһында иҫтәлектәр” китабынан ғына уҡып белә инем Унда Рәйсә апайҙың әҙибә тураһындағы йылы хәтирәләре “Әсәм дә ул, әхирәтем дә” тигән баш аҫтында бирелгәйне.

Яҙыусының тыуыуына 105 йыл тулыуға арналған “Һәҙиә Дәүләтшина. Тормошо һәм ижады” исемле китап-альбомды төҙөү-туплау эшенә тотонғас, апайҙы күреп һөйләшеү теләге тағы ла көсәйҙе. Оҙаҡ ваҡыт эҙләнгәндән һуң, ҡулыма Мөхәмәтовтар ғаиләһенең телефон номеры килеп эләкте.

Рәйсә Зәйнулла ҡыҙы зирәк аҡыллы, яҡты зиһенле, һөйкөмлө һәм итәғәтле ханым булып сыҡты. 81 йәшлек апайҙың хәтере яҡшы, йөрөш-торошо йәштәрсә теремек.

– Һәҙиә Дәүләтшина – инәйем (әсәйем – Г.Ҡ.) яғынан яҡын ғына апайым, ә Ғөбәй Дәүләтшин – еҙнәм ине. Улар беҙгә, беҙ уларға йыш ҡунаҡҡа йөрөшә инек. Һәҙиә апайҙарҙың миңә Өфөнән әтәс, тейен формаһындағы еҫле һабындар алып ҡайтып бүләк иткәне иҫемдә ҡалған. Театр донъяһы менән тәүге тапҡыр танышыуым да уларҙың ғаиләһе менән бәйләнгән. Ғөбәй еҙнәм беҙҙе Башҡорт дәүләт академия драма театрына Сәғит Мифтаховтың “Һаҡмар” драмаһын ҡарарға алып барғайны.

1937 йылдағы репрессия ваҡиғалары, күп тә үтмәй тоҡанып киткән Бөйөк Ватан һуғышы Дәүләтшиндар ғаиләһе менән бәйләнеште байтаҡҡа өҙөп торҙо. Ғөбәй еҙнәм фажиғәле яҙмышҡа дусар булды, Һәҙиә апайға ла төрмә ғазаптарын кисерергә тура килде.

Атайым фронтҡа киткәс, инәйем (уның исеме Миңлебикә ине) ныҡ сирләй башланы. Беҙҙең ғаиләлә тәрбиәләнгән Фәтиха исемле ике туған апайым Әлшәй районы Ҡыпсаҡ-Асҡар ауылы егетенә кейәүгә сыҡҡайны. Ул Раевкала тора, һуғыш осоронда беҙ ҙә уның янына күсендек. Атайымдың фронттан имен-һау ҡайтыуына шатланып та өлгөрмәнек, уны ғына көткәнме ни – инәйем бер ай ғына йәшәп, яҡты донъянан китеп тә барҙы.

Ҡайғырып йөрөгән был мәлдәремдә Һәҙиә апай күңелемде күрергә теләпме, үҙенең бер фотоһын бүләк иткәйне. Йән иретерлек йылы һүҙҙәр яҙып биргән ул фотоһүрәттең артына.

Бер ни ҡәҙәр ваҡыттан һуң Һәҙиә апай менән атайым бер ғаилә булып йәшәй башланы, Гөлйәүһәр инәй ҙә беҙгә күсенде.

1945 йылдың октябрь аҙаҡтарында Силәбе өлкәһенең Сулея станцияһына күсеп килдек. Ике ҡатлы ағас өйҙөң икенсе ҡатынан фатир бирҙеләр. Яҡты, матур ине был өйөбөҙ. “Ағас йортта тын алыуҙары ла ниндәй рәхәт”, – тип ҡыуана Һәҙиә апай.

Тик урындағы мәктәп ете йыллыҡ ҡына булып сыҡты. Ә мин һигеҙенсе класты тамамлағанмын. Һәҙиә апай күрше-күләндән балаларын ҡайҙа уҡытыуҙары тураһында һорашып сыҡты: Бирҙәүештә, Һатҡыла һәм Златоуст ҡалаһында ятып уҡыйҙар икән улар. Был мәктәптәрҙең интернаттары юҡ, уҡыусылар туғандарында, таныш-тоноштарында фатирҙа торалар. Ә беҙҙең бындай мөмкинлегебеҙ юҡ.

Мин Сулея ете йыллыҡ мәктәбенә иҫәпкә алындым. Уҡымаһам да, бында үткәрелгән төрлө сараларҙа ҡатнашып йөрөйөм. 7 ноябрь көнө концертта йырларға әҙерләнәм. “Концерт булаһы көндө күкәй эсеп сыҡһаң, тауышың ҡеүәтлерәк тә, моңлораҡ та яңғырар”, – ти Һәҙиә апай.

Шул мәлдәрҙә мәктәптең өлкән пионервожатыйы кейәүгә сығып, Сулеянан киткәс, мәктәп директоры район мәғариф бүлеге менән һөйләшеп, мине уның урынына эшкә ҡабул итте.

Һайлауҙа, халыҡ иҫәбен алыуҙа ҡатнаштым. Һайлау алдынан агитатор итеп тәғәйенләгәстәр, өйҙә шик-шөбһәләрем менән бүлешәм. Эште атҡарып сыға алмаҫмын кеүек. Һәҙиә апай: “Ҡурҡма! Конституциянан башлайбыҙ. Икәү бергә уҡыйыҡ, мин һиңә тормош менән бәйләп аңлата барырмын”, – тип ярҙамын тәҡдим итте. Шулай итеп, был яуаплы эште икәүләп атҡарып сыҡтыҡ. Ә иң ҡыҙығы шул: был осорҙа үҙем агитатор булып йөрөһәм дә, һайлау хоҡуғына эйә түгелмен, йәшем етмәгән.

Бергә үткәргән кистәр күңелле булып хәтергә уйылған. Тәмле итеп ашарға бешерәбеҙ ҙә, бергәләп өҫтәл артына йыйылабыҙ. Табала бешкән ризыҡты Һәҙиә апай мотлаҡ тәрилкәләргә һалып ашауҙы талап итә – был йәһәттән ул бик тә бөхтә булды. Табаның уртаһына барып етә башлаһаҡ, барыбыҙ ҙа тартынып, тынып ҡалабыҙ. “Йә, Берлинды кем ала?” – тип шаярта ошо саҡта апай. Был һүҙҙәр беҙҙең ғаиләнең ҡанатлы фразаһына ла әйләнеп киткәйне.

Һәҙиә апайҙың яңы әҫәрҙәренең иң беренсе тыңлаусылары ла, тәнҡитселәре лә атайым менән беҙ була инек.

Һәҙиә апай үҙе бик ҡаты сирләп, йүткереп яфаланһа ла, тормошҡа өмөтөн юғалтманы. Йор телле булып ҡалды. Сулеяның һауаһы дымлы, эргә-тирәһе һаҙлыҡтарға бай. “Вәәәй, ошо Сулеяла үлеп ҡалһам, ҡәберемдә мәңге йүткереп ятырмын инде”, – тигән була торғайны шаярыу ҡатыш.

Бер саҡ сирләп ятҡанында миңә эргәһенә ятырға ҡушты. Иртәгеһенә көлөп һөйләй: “Төндә йүткереп-йүткереп, “Уф, үлеп китермен инде ошолай итеп”, – тип һөйләнеп ятһам, Рәйсә башын ҡалҡытып: “Үлмә!” – тине лә, йығылып йоҡлап та китте”, – ти. Ә мин йоҡо аралаш был хәлде хәтерләмәйем дә. Йәшлек инде! – тип ҡуя Рәйсә апай.

Һәҙиә Дәүләтшина яҙ Өфөгә барғанында элекке танышын осрата. Жанна Әхмәт ҡыҙы Хәйруллина Күкшик урта мәктәбендә (Боксит руднигы тип тә йөрөтөлгән) директор булып эшләй икән. Ҡыҙҙы ошо мәктәпкә туғыҙынсы класҡа урынлаштырыу тураһында һөйләшеп килешәләр.

Рәйсә апайҙың был мәктәптә уҡығанда төшкән фотолары ла һаҡланған. Ҡалын оҙон толомло сибәр ҡыҙ Һәҙиә апаһының бүләген – яғаларына көҙгө япраҡтар сигелгән блузка кейгән. “Мине матур кейендерәләр ине”, – тип хәтерләй Рәйсә апай.

Һәҙиә Лотфулла ҡыҙы Сулеяға күскәнсе, Өфөлә ауыл хужалығы тәжрибә станцияһында эшләгән саҡта Миникамал Хисаметдинова исемле аспирант ҡыҙ менән яҡшы таныш була. Уның һөйгән егете Ғата Мөхәмәтов менән дә фронттан хат алышып торалар. Яҙыусы яңы әҫәр яҙырға әҙерләнә, Ғатанан бик ентекләп фронтта булған хәл-ваҡиғалар тураһында белешә. Һуғыштан ҡайтҡас, егет 1946 йылда Мәскәү вузына уҡырға инә. Һәҙиә апай уларҙы Камал менән икеһен Сулеяға саҡыра. Өс көн буйы булалар унда йәштәр.

– Ғата ағай, Камал, Фәтиха апайым (кейәүе үлеп, беҙҙең ғаиләгә ҡабат әйләнеп ҡайтҡайны) зыҡ ҡубып “дух” саҡыралар. Пушкиндың йәне үҙен борсоған өсөн быларҙы тоҙло-боросло итеп һүгеп ташланы. Мин был осорҙа туғыҙынсы класты бөткәнмен, улар эргәһендә уралам. Киләсәктә кейәүемдең кем булырын белергә теләйем. Ҡыҙҙар миңә рөхсәт итмәй, ҡамасаулап йөрөмәҫкә ҡушалар. Быны ишеткәс, Ғата ағай: “Минең Германияла хеҙмәт иткән энем бар, һине уның менән таныштырырмын”, – тип оялтып ҡуйҙы. Исемен дә әйткәндер инде.

Германия тигәс, ҡыҙыҡ та булып китте – Гөлйәүһәр инәй ҙә бит миңә: “Кейәүгә сығырға ашыҡма! Һиңә тигән кейәүҙәр Берлинға тиклем теҙелеп тора”, – тип ҡабатлай йыш ҡына.

Һәҙиә апай Ғата менән Камалды бик яратты, мөхәббәттәренә һоҡлана торғайны. Ә йәштәр өйләнешә алмаһа ла, бер-береһенә булған яҡты хистәрен ғүмер буйы тап төшөрмәй һаҡланылар.

Йәштәрҙе оҙатыр алдынан түбәндәге шиғыр юлдарын яҙып, фотоһүрәтен бүләк итте Һәҙиә апай:

Ғата менән Камалға

Ҡайсаҡ, дуҫҡайҙарым, альбом алып,

Рәсемдәргә күҙҙәр һалырһыҙ,

Һәҙиә апаның да йәш ваҡытын

Икәүләшеп иҫкә алырһыҙ.

Сулея буйҙарында еләк йыйып,

Йөрөгәндәрҙе һөйләп ҡуйырһыҙ,

Ҡабатланмаҫ сәскә – йәш ғүмерҙең

Ике килмәҫлеген уйларһыҙ.

Сулея, 27/VII – 1946 йыл.

Мәктәпте тамамлағас, К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт уҡытыусылар институтына уҡырға индем. Атайымдар мине фатирға Фатима Мостафиналарға урынлаштырҙы. Фатима апайҙың мединститутта уҡыған һеңлеһе Майгөл – бик аралашыусан, дәртле ҡыҙ. Бергә-бергә күңелле итеп йәшәй инек. Бер көн дәрестән ҡайтһам, өйҙә ҡунаҡтар йыйылған. Араларында Назар Нәжми ҙә бар. Раевкала бергә уҡыған класташым Әхтәм Суфиянов Әсғәт исемле райондашын алып килгән. Әсғәт Әлшәй районы Торонтайыш ауылынан, Өфө дәүләт нефть институты студенты икән. Һөйләшә торғас, уның Ғата ағай Мөхәмәтовтың Германияла хеҙмәт итеп ҡайтҡан бер туған ҡустыһы булыуы асыҡланды. “Ғата ағайға сәләм әйтегеҙ, үҙенең вәғәҙәһен үтәмәне”, – тием мин.

Егет мине бик оҡшатып ҡайтҡан икән, икенсе аҙнала тағы ла килеп етте. Йыш ҡына эргәмә килеп йөрөй башланы. Хистәребеҙҙең етди икәнлегенә инанғас, өйләнешергә ҡарар иттек. Әсғәт атайымдарға рөхсәттәрен һорап, хат яҙып ебәрҙе. Был көтөлмәгән хәбәрҙе алғас, атайым менән Һәҙиә апай араһында етди һөйләшеү була. “Ҡыҙ баланы нисек итеп күрмәгән-белмәгән кешегә тоттороп ебәрәһең”, – тип борсола улар. Үҙ-ара кәңәшләшкәндән һуң, Һәҙиә апай Өфөгә килеп буласаҡ кейәү менән танышырға ҡарар итә.

Апайҙы ҡаршылағас, өсәүләшеп бер ашханаға индек. Мин ниндәйҙер йомош менән ситкәрәк китеп торған арала, Һәҙиә апай Әсғәт менән һөйләшеп, аңлашып та өлгөргән. Егетемдең етди, аҡыллы, ышаныслы кеше икәненә инанып, фатихаһын биреп ҡайтып китте ул.

Туйыбыҙ алдынан Үрге Ҡыйғыға (ғаиләбеҙ Сулеянан ошонда күскәйне) ҡайтыуыма, Һәҙиә апай аҡ етен туҡыманан туй күлдәге тегеп, яға-еңдәренә, кеҫәләренә күк сәскәләр сигеп әҙерләп тә ҡуйған ине. 1950 йылдың 14 июлендә өйләнештек.

Әсғәтемде Ишембайға эшкә ебәрҙеләр. Улыбыҙ Марат тыуғас, Һәҙиә апай менән атайым бәпес күрергә килделәр. Марат Һәҙиә апайҙы “нәнәй” тип йөрөттө. “Нәнәй, һин мине яратаһыңмы?”, – тип һорағайны бер саҡ бала. “Эйе, балаҡайым, мин һине бик яратам”, – тип яуап бирә апайым. “Ә яратҡас, ниңә мине үпмәйһең?” – тип ныҡыша улым. Һәҙиә апай үпкә туберкулезы менән ауырығас, баланы ҡурсалап, үбеүҙән тыйыла ине. (Был ваҡиғаны һөйләгәндә Рәйсә апайҙың күҙҙәре йәшкәҙәп китә. – Г. Ҡ.).

Әсғәт менән 55 йыл татыу ғүмер кисерҙек, бик матур йәшәнек. Марат улыбыҙҙы, Светлана ҡыҙыбыҙҙы үҫтерҙек, олатай-өләсәй булып ҡыуандыҡ. Һуңғы йылдарҙа ғына һаулығы ҡаҡшай төштө ҡәҙерлемдең: 4 инсульт үткәрҙе. Больницала ятҡан сағында: “Әсғәт, бөгөн беҙҙең өйләнешеүебеҙгә 55 йыл бит”, – тинем. “Уйлап ҡараһаң, үткән ғүмер әллә ни күп тә түгел кеүек ине, ә шулай ҙа 55 йыл байтаҡ икән”, – ти ул. “Һине һаман да һөйәм. 65 йыл йәшәгәндән һуң да, шул һүҙҙәрҙе әйтермен”, – тине Әсғәтем. Яҙмаған икән, яҡты донъянан китеп тә барҙы үҙе, – ти Рәйсә апай.

Никахтарына Һәҙиә Дәүләтшина үҙе фатиха биргән Мөхәмәтовтар ғаиләһендә һәр саҡ мөхәббәт, ихтирам хөкөм һөрә. Эшендә талапсан етәксе булып танылған Әсғәт Шәрәфетдин улы өйөндә һиҙгер күңелле, иғтибарлы ғаилә башлығы була. “Беҙ уны сикһеҙ ярата инек. Абруйы ҙур булды атайыбыҙҙың”, – ти ҡыҙҙары Светлана апай.

Бына шулай ғүмере буйы күркәм холоҡло, юғары әҙәп-әхлаҡлы кешеләр генә оҙатып килә итәғәтле, ихтирамлы Рәйсә Зәйнулла ҡыҙын. Бәхет тәүфиҡлыны ярата, ти бит халыҡ мәҡәле лә.

Хеҙмәт юлын Үрге Ҡыйғы мәктәбендә башлай, Салауат индустриаль техникумында методист вазифаһын башҡара, “Главбашстрой” ҡарамағындағы “Оргтехстрой” проект-технология тресының техник индустрия һәм пропаганда бүлегендә үтә лә етди техник баҫмалар сығарыуға яуаплы була Рәйсә апай. Матбуғат эшенең яуаплылығын яҡшы аңлаған грамоталы ханым әле лә гәзит-журналдарҙы бик иғтибарлы уҡый.

– Хаталар күрһәм, кәйефем ҡырыла. Гәзиттәргә шылтыратып, хаталары тураһында хәбәр итәм. “Компьютер үҙе ебәрә бит уларҙы”, – тип аҡланырға ярата редакторҙары”, – ти ул.

Хушлашҡан саҡта Мөхәмәтовтар ғаиләһенә Ғәзим Шафиҡов менән Ренат Нуруллин тарафынан төшөрөлгән “Һәҙиә” фильмын бүләк иттем.

– Рәхмәт. Балаларыма, ейәндәремә булыр. Үҙем мин был фильмды тулыһынса бер ҙә ҡарай алғаным юҡ әле, шул тиклем күңелем тула, күҙ йәштәре ҡамасаулай, – тине Рәйсә апай.

Һәҙиә апайҙың әсәйҙәрсә йылы наҙ менән үҙенә төбәлгән моңло ҡара күҙҙәре, мөләйем йөҙө, күгәрсен гөрөлдәүен хәтерләткән яғымлы тауышы Рәйсә Зәйнулла ҡыҙының күңелендә мәңге тере килеш һаҡланһын әйҙә!

Дауамы бар.

Автор:

Читайте нас:

Баш мөхәррир: Айгиз Ғиззәт улы Баймөхәмәтов

Телефон

(347)272-61-64

Электрон почта

[email protected]

Адресы

450079, Республика Башкортостан, г. Уфа, ул. 50 летия Октября, 13, каб. 910

Ҡабул итеү бүлмәһе

Венер Айҙар улы Исхаҡов (яуаплы сәркәтип) - 89279443170

Хеҙмәттәшлек

Финзира Ғариф ҡыҙы Рысаева - 89174785622