Башҡорт аттары

Һуңғы бер нисә йыл күршеләребеҙ татарҙар татар аты, – тип шау-шыу ҡуптарып, донъяла бер ниндәй ҙә «башҡорт аты», йәиһә «тыва», «яҡут аты» булмаған, улар бөтәһе лә «татар аты»ның төрҙәрелер, – тип яҙа башланылар. Күрше республикала сыҡҡан гәзит-журналдарҙа, интернет селтәрендә был турала байтаҡ ҡына мәҡәләләр баҫылды һәм әле булһа (ат) мал бүлешеү дауам итә.

Һуңғы бер нисә йыл күршеләребеҙ татарҙар татар аты, – тип шау-шыу ҡуптарып, донъяла бер ниндәй ҙә «башҡорт аты», йәиһә «тыва», «яҡут аты» булмаған, улар бөтәһе лә «татар аты»ның төрҙәрелер, – тип яҙа башланылар. Күрше республикала сыҡҡан гәзит-журналдарҙа, интернет селтәрендә был турала байтаҡ ҡына мәҡәләләр баҫылды һәм әле булһа (ат) мал бүлешеү дауам итә.

Ҡулыма Татарстанда йәштәр өсөн сығарылған “Идел” журналының быйылғы (2019 йылғы) май айы һаны килеп эләкте. Унда Чәчәк Гәрәеваның “Татарның үҙ аты бар” тигән мәҡәләһе баҫылған. Ҡыҙыҡһынып уҡып сыҡтым. Баҡтиһәң, беҙ, башҡорттар, «башҡорт аты» тип ғорурланып йөрөһәк, был ат татарҙан үҙләшетерелгән икән дә. Бына һиңә «мә, белмәһәң, белеп ҡуй»тигән кеүек килеп сыҡты. Мәҡәләнән бер өҙөктө һүҙмә һүҙ килтереп китеү урынлы булыр. «Белгечләр әйтеүенчә, татар атлары – чиста нәселле, өч меңнән артык ел дәвамында аларның хәтта тышкы кияфәте дә үзгәрмәгән. Тик, менә үзләштерүчеләр табылган: татар атларын Тывада – тыва, Башҡортостанда – башҡорт, Монголиядә – монгол атлары дип йөртәләр икән» (баяғы журналдың 21-се бите).

Күрәһең, мәҡәлә авторы Чәчәк Гәрәева тарих менән бигүк таныш түгелдер. Быға тиклем тарихта күберәк башҡорт аты тураһында һүҙ бара торғайны. Бының үҙ сәбәптәре бар. Сөнки урыҫ армияһы менән бергә Рәсәй алып барған эреле-ваҡлы төрлө яуҙарҙа ҡатнашып, башҡорттар һәм уларҙың аты Рәсәй армияһында үҙҙәренә үлемһеҙ дан яулайҙар. Урыҫ генералдары башҡорт атының яу сифаттары тураһында яҡшы таныш була һәм Рәсәй армияһының кавалерияһы өсөн ошондай талымһыҙ, арымай-талмай 120–140 саҡрымды бер ҙә туҡтамай, алтышар-етешәр сәғәт саба алған ат тураһында хыялланған. Тик башҡорт аты ялбыр йөнлө, ҙур башлы, артыҡ ҙур булмаған кәүҙәле булағанлыҡтан армия эталонына (талаптарына) тап килмәгән. Шуға күрә Рәсәйҙең махсус ат заводтарында башҡорт аттарын төркмәндәрҙең ахал-текин тоҡомло һәм ғәрәптәрҙең тоҡомло аттары һәм башҡа халыҡтарҙың аттары менән төрлөсә ҡушып, армия эталонына тап килгән ҙурыраҡ кәүҙәле, ҡарап тороуға матурыраҡ булған аттар килтереп сығарырға тырышҡандар. Йәғни ҙур ҙа, матур ҙа һәм шул уҡ ваҡытта башҡорттоҡо һымаҡ сыҙамлы, талымһыҙ ҙа булһын. Тик генералдар теләгәнсә генә килеп сыҡмай шул. Аттар йә башҡорт тоҡомона оҡшап ялбыр, йәиһә ҡарап тороуға матур, тик башҡорт атының сыҙамлылығын, талымһыҙлығын юғалтҡан булып сыға.

Тарихҡа әйләнеп ҡайтайыҡ. Башҡорттоң бөтә үткән тарихи юлы ат менән бәйле. Әгәр халыҡ ижадына күҙ һалһаҡ, унда йыш ҡабатланған «ҡайҙа ла бармай, ниҙәр күрмәй ир-егеткәй менән ат башы» тигән һәр башҡорт өсөн дә таныш юлдар иҫкә төшә иң алда. Башҡорт үҙ балаһын «ҡолонсағым» тип яратһа, ҡаҙаҡ иһә «ботагүз» (йәғни «дөйә күҙ») тип яраталыр. Башҡорт халыҡ бейеүҙәрендә лә шул уҡ ат тояғы тыпырлаған тауышты ишетергә була.

Бүтән бер халыҡта ла башҡорттағы кеүек ат менән бәйле бай ауыҙ-тел ижады юҡтыр. Һәр халыҡ үҙ тарихынан сығып ижад итә һәм үҙ ижадында шул тарихты сағылдыра. Башҡорт иһә ат йәнле халыҡ булараҡ, атына арнап, нәмәләр генә ижад итмәгән. Боронғо эпостарыбыҙ – «Аҡбуҙат», «Ҡара юрға», «Аҡһаҡ ҡола» – тотошлайы менән ат менән кеше мөнәсәбәттәренә бәйле. Борон-борон замандарҙа нисек итеп Донъя (Ғаләм) барлыҡҡа килеүен тасуирлаған мәшһүр «Урал батыр» ҡобайырында мифик Аҡбуҙат башҡортҡа күктән төшөрөлгән тиелә. Риүәйәттәребеҙгә, легендаларыбыҙға күҙ һалһаҡ та, шуны уҡ күрербеҙ. Аҡбуҙат, Һарат, Турат һәм башҡа бихисап мифик аттарыбыҙ тураһында халыҡ әле булһа һөйләйҙер.

Закирйән Әминев.

Дауамы "Шоңҡар" журналының яңы һанында.

Читайте нас:

Баш мөхәррир: Айгиз Ғиззәт улы Баймөхәмәтов

Телефон

(347)272-61-64

Электрон почта

[email protected]

Адресы

450079, Республика Башкортостан, г. Уфа, ул. 50 летия Октября, 13, каб. 910

Ҡабул итеү бүлмәһе

Венер Айҙар улы Исхаҡов (яуаплы сәркәтип) - 89279443170

Хеҙмәттәшлек

Финзира Ғариф ҡыҙы Рысаева - 89174785622